Is kunstmatige intelligentie een oplossing om doorlooptijden te verminderen?
Op woensdag 24 april 2024 kwamen verschillende landelijk en regionale bestuurders uit de strafrechtketen samen voor de Landelijke Bestuurdersbijeenkomst, bij de Hoge Raad in Den Haag. Gepraat werd over het aanpakken van de doorlooptijden door middel van innovatie, en wat nieuwe technologieën als kunstmatige intelligentie ofwel artificial intelligence (AI) hierin kunnen betekenen. Zeker is: AI is here to stay. Een terugblik op de dag: “Het raakt burgers, houdt de politiek bezig en wij zijn aan zet.”
Menselijke intelligentie versus AI
In de modern ingerichte grote zittingszaal heet dagvoorzitter Hanneke Ekelmans, lid van de korpsleiding (Nationale Politie), de aanwezigen welkom. Het belooft een interactieve bijeenkomst te worden wanneer Social Designer Tabo Goudswaard van Studio Goudswaard de zaal een fluistertest laat doen. Verschillende quotes worden door de aanwezigen van links naar rechts fluisterend door de zaal doorgegeven. Tabo grapt: “Zo wordt duidelijk hoe goed informatie in de keten wordt doorgegeven.” Wat blijkt: ongeveer de helft van de in totaal zes zinnen is correct aan de overkant van de zaal geraakt. Tabo nodigt de aanwezigen uit om in de pauze, of na de bijeenkomst op een vel papier te schrijven wat hen geraakt heeft, en daarmee op de foto te gaan. “Zodat we de mens achter de professie kunnen zien.”
Daarna is de beurt aan Jim Stolze, ondernemer van Aigency, die de zaal vertelt over de impact die technologie en vooral AI heeft op ons dagelijks leven. Zijn boodschap: er gaat niks boven menselijke intelligentie. Sterker nog, onze intelligentie wordt steeds belangrijker naarmate we meer AI zien. “Maar,” vervolgt hij, “AI geeft ons kenniswerkers wel gereedschap, waardoor we vier keer zo productief kunnen zijn. ” Zo kan een taalmodel van je teksten sneller een 80%-versie maken. “Aan jou de taak om er 100%-versie van te maken.”
Deze taalmodellen kunnen de strafrechtketen helpen, al vraagt dit wel om een aanpassing van de systemen. “Deze moeten met elkaar gaan praten en data moet beschikbaar worden gemaakt.” Retrieval augmented generation (RAG) kan een oplossing bieden, doordat het op zoek gaat naar data uit actuele bronnen en daar een 80%-versie van maakt. Belangrijk daarbij is wel dat de software gecheckt kan worden en accuraat is. “Tot slot moeten we de software kunnen vertrouwen. Alleen dan kunnen we het succesvol inzetten om doorlooptijden te verkorten.”
AI in de strafrechtketen
Na de presentatie van Jim Stolze volgt een debat over de status van AI in de strafrechtketen. “We staan aan het begin van een nieuwe fase in AI,” opent Michel van Leeuwen, directeur Artificiële Intelligentie bij JenV, “daar is iedereen het over eens. De technologie komt nu onze samenleving, de organisatie, kantooromgevingen en in onze processen binnen. We hebben een RAG-prototype, zijn bezig met een eigen Talent Cloud, maar hebben tegelijkertijd ook te maken met regels die zeggen dat we ChatGPT nog niet mogen gebruiken.”
“Zorg dat wij mensen de verantwoordelijkheid blijven dragen.”
Ajuna Soerjadi, directeur Expertisecentrum Data-Ethiek, waarschuwt voor de betrouwbaarheid van de data die we gebruiken: “Algoritmen zijn niet neutraal en objectief, al denken we dat vaak wel. Maar datakwaliteit heeft met representativiteit te maken. Trainen we een algoritme bijvoorbeeld op historische data, dan is die data vooral gericht op witte mannen en minder op minderheidsgroepen zoals ouderen of mensen van kleur. Zo gaat sociale ongelijkheid sluiks in data zitten en in de beslissingen die AI neemt.”
Het is dus belangrijk om ervoor te zorgen dat de data representatief is voor de bevolking waarop het algoritme wordt toepast. “En zorg dat wij mensen de verantwoordelijkheid ervoor blijven dragen. Omdat algoritmen objectiviteit suggereren, is het makkelijk om te zeggen: de machine zegt dit dus dat nemen we over. Maar het algoritme heeft geen intelligentie, die voert alleen de taak uit. Wij moeten er de baas over blijven.”
Het werk veranderen
Iemand uit het publiek vraagt: “Hoe kunnen we AI inzetten om de doorlooptijden te verkorten?”
Jos Smits, strategisch adviseur ICT bij de Raad voor de Rechtspraak, ziet verschillende mogelijkheden: “We kunnen de hoeveelheid data terugbrengen tot een voor de mens begrijpbare set, grote stukken tekst samenvatten of audiobestanden omzetten naar tekst.” Een nadeel kan zijn dat er zo meer data in het proces kan worden gebracht. “Daar heeft de rechtspraak nu al last van. Wat wij kunnen, kan een andere partij ook.” Misschien is het antwoord op technologie dan ook niet altijd meer technologie, maar soms ook wetgeving. Jos: “Daar moeten we met elkaar over nadenken.”
Hoe kunstmatige intelligentie het werk ook gaat veranderen, het is een gespreksonderwerp waar ook emotie bij vrijkomt, ziet een van de aanwezigen. “Als er gepraat wordt over hoe we iets met AI kunnen doen, dan komt dit binnen bij mensen omdat het gaat over hoe we ons werk uitvoeren en de kwaliteit van dat werk. Dat raakt ons. Je ziet de betrokkenheid, dat mensen zoekende zijn. Iedereen wil wel, maar de emotie maakt het moeilijk om er zakelijk naar te kijken. Met emotie is het lastig een gesprek te voeren of de vraag te stellen: wat kun je wel doen?”
De stagiaire
Artificial Intelligence, het is iets waar we nu mee bezig moeten zijn, denkt Henk Geveke, voorzitter van het Informatieberaad. Al ziet hij ook dat de realiteit bij het Informatieberaad anders is. “We komen er niet aan toe. We werken aan de basis: digitaliseren, maar niet zozeer innoveren. Oude software wordt opgeruimd, ketenvoorzieningen worden gebouwd. Maar we moeten ook aan de ICT-IV innovaties gaan werken met elkaar.”
Eén ding is zeker: er is geen toekomst meer voor te stellen zonder kunstmatige intelligentie, denkt kunstenaar, filosoof en wetenschapper Koert van Mensvoort. We moeten het gaan zien als een stagiaire. “Die kan je helpen, maar je moet de stagiaire wel goed checken. Stuur de groei van die stagiaire, en denk daarbij ook aan ecologische systemen waarbij alles met elkaar interacteert. Laat het humane technologie zijn die menselijke behoeften als uitgangspunt neemt. Zo zou het de doorlooptijden kunnen verkorten en ook meer empathisch kunnen maken.”
“Veel minder spannend wordt het wanneer je praat over AI als de start, waar je zelf iets aan toevoegt.”
Gezonde discussie
Een van de aanwezigen pleit ervoor om AI te gebruiken als ‘boilerplate’: een basisproduct dat kan worden hergebruikt in nieuwe situaties of toepassingen. “Gaat de discussie over AI die alles overneemt, dan wordt iedereen zenuwachtig. Veel minder spannend wordt het wanneer je praat over AI als de start, waar je zelf iets aan toevoegt. Het kan je werk uit handen nemen.”
Een stelling wordt voorgelegd aan de zaal: kwaliteit is geen kwaliteit als je zes zaken top afdoet, maar er twee laat liggen. Onder begeleiding van Geert Lycklama à Nijeholt, Raadsadviseur Strafrecht, en Charles Wiegant, officier van justitie Zeeland/West-Brabant, wordt er een gezonde discussie gevoerd. Zo wijst een van de aanwezigen op de betekenis van het woord kwaliteit: “Het hangt af van wat je als kwaliteit ziet en wat top is. Daar zit nuance in.”
Een ander pleit voor het beter benutten van tijd: “Laten we als keten kijken naar waar we tijd verliezen. Bijvoorbeeld door zaken die onnodig worden aangehouden, of waar gestopt moet worden met de zitting omdat tolk weg moet. Minder tijd verliezen betekent dat we die laatste twee zaken ook kunnen afdoen.”
Stappen blijven zetten
Tot slot reflecteert Rinus Otte, voorzitter van het Bestuurlijk Ketenberaad (BKB) en voorzitter van het College van procureurs-generaal, op wat er allemaal besproken en gezegd is. Hij concludeert: “Als strafrechtketen doen we het eigenlijk niet eens zo slecht. Natuurlijk, de doorlooptijden van strafrechtelijke zaken zijn te lang. Mensen moeten lang wachten. Maar we willen ook iets perfects bereiken, terwijl perfectie niet bestaat.”
“Wat nu perfect is, wordt over 25 jaar anders gedefinieerd. Ik zie het als iets positiefs als we de imperfectie van nu kunnen erkennen en we in beginsel uitgaan van het imperfecte als de realiteit. Natuurlijk moeten we stappen blijven zetten. Om dit te kunnen doen, is het belangrijk dat we elkaar aanspreken. Heb het over de toekomst zoals we die voor ons zien. Besef dat het nooit optimaal zal worden, dan doen we het met elkaar geweldig. Dat we dit kunnen, is de belangrijkste innovatie sinds het ontstaan van de mens. Die menselijke innovatie gaat altijd boven alles, en zeker als we weten wat onze aandachtspunten zijn, kunnen we bergen werk verzetten.” Met de Landelijke Bestuurdersbijeenkomst zijn daar al goede stappen in gezet.
